ΝΟΤΕ: If a technical problem occurs and part of the text is covered by white lines making it illegible, then with left click highlight/select the white lines and the hidden text will be visible.
Φιλήμων: ο ζωγραφικός πίνακας διά χειρός Καρόλου Γιουνγκ! Χρησιμοποιώντας την τεχνική της Ενεργού Φαντασίας (Active Imagination), ο Γιουνγκ ήρθε σε ζωντανή και στον ξύπνιο του επαφή με τον κόσμο των αρχετύπων και ό,τι είδε ή σκέφτηκε το ζωγράφησε. Φιλοτέχνισε τις αρχετυπικές μορφές του Ηλία και της Σαλώμης, βιβλικών φιγούρων, που όμως αργότερα συνειδητοποίησε ότι ήταν κάτι παραπάνω από αποκυήματα της φαντασίας του, όσο ενεργή και αν ήταν. Ήταν λέει πνεύματα, όπου η Σαλώμη ήταν η Anima (η θηλυκή πλευρά κάθε άνδρα υπό μορφή αρχέτυπου) και ο Ηλίας το Αρχέτυπο του Εαυτού (Self Archetype) που εξελίχθηκε σε μιαν άλλη μορφή, αυτή του Φιλήμονα. Έτσι η βιβλική φιγούρα του προφήτη Ηλία μεταλλάχθηκε σε έναν Έλληνα Εθνικό (δωδεκαθεϊστή), μη υπαρκτό και μη-ιστορικό πρόσωπο, αλλά σύμφωνα με τον Γιουνγκ, υπαρκτό ον από τον παράλληλο κόσμο του Συλλογικού Ασυνειδήτου.
Είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον πως διάφορα πρόσωπα από διάφορες θρησκείες και εποχές συγχέονται λόγω του ότι έχουν το κοινό γνώρισμα να φέρουν το όνομα Φιλήμων. Άραγε ο Φιλήμων του Γιουνγκ ήταν ο Φιλήμων της Αρχαίας Ελληνικής μυθολογίας ή ο Φιλήμων της Καινής Διαθήκης, εξού και η Επιστολή του Παύλου προς τον Φιλήμονα; Αν διαβάσει κανείς το "Κόκκινο Βιβλίο" και άλλα έργα του Γιουνγκ στα οποία αναφέρεται ο Φιλήμων, θα διαπιστώσει ότι ο Γιουνγκ νόμιζε πως επρόκειτο για πνεύμα που τον επισκεπτόταν συχνά στον ύπνο του, αλλά και στον ξύπνιο του, και αν δει κανείς προσεκτικά τον πίνακα που ο ίδιος ζωγράφησε, είναι φανερό ότι πρόκειται για κάτι διαφορετικό. Τα φτερά, για παράδειγμα, δεν θυμίζουν κανέναν άγιο της εκκλησίας , αλλά ούτε και άγγελο. Δεν θυμίζουν όμως ούτε και δαίμονα.
Πρόκειται για μια αρχετυπική μορφή που στον πίνακα εξωτερικά και επιφανειακά φέρει γνωρίσματα βυζαντινού αγίου ενώ στην πραγματικότητα πίσω από τον σταυρό και το φωτοστέφανο κρύβεται η άβυσσος του συλλογικού ασεινηδήτου, κρύβονται τα λόγια του Φιλήμονα στο "Κόκκινο Βιβλίο, όπου ο Φιλήμων πλέον ομοιάζει, στην αρχή, περισσότερο με τον Φιλήμονα της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας παρά με αυτόν της Καινής Διαθήκης και φτάνει τελικά να παίρνει την μορφή ενός άλλου τελείως διαφορετικού προσώπου που μιλάει για μελλοντικά και κρύφια γεγονότα και καταστάσεις, ένας προφήτης μιας νέας θρησκείας και ενός νέου κόσμου, κουρασμένος από τις υπάρχουσες θρησκείες και αντιπρόσωπος των καταπιεσμένων ορμεμφύτων της μικροαστικής ζωής. Από τον τρόπο που μιλάει ο Φιλήμων, αλλά και από ορισμένες ζωγραφιές που φιλοτέχνησε ο Γιουνγκ στο "Κόκκινο Βιβλίο", φαίνονται καθαρά οι ιδέες των γνωστικών της Ύστερης Αρχαιότητας. Παρόλα αυτά όμως ο Φιλήμων στο σύνολο του είναι κάτι το διαφορετικό και δύσκολα μπαίνει σε "κουτιά" ερμηνείας.
Πρέπει όμως να ξεκαθαρίσουμε ότι ο Γιουνγκ ποτέ δεν ταύτισε τον εαυτό του, τα "πιστεύω" του και τις ιδέες του με αυτό το πρόσωπο του Φιλήμονα. Για εκείνον ήταν κάτι διαφορετικό από εκείνον, μια άλλη οντότητα που συχνά ερχόταν σε σύγκρουση με τον σεβασμό του Γιουνγκ προς τον χριστιανισμό, αν και συχνά είχε παραδεχτεί ο Γιουνγκ, ως γιος ιερέα, ότι ένιωθε καταπιεσμένος από τον φονταμενταλισμό και είχε απογοητευθεί από την υποκρισία πολλών ιερέων και τον στείρο ευσεβισμό και καθεσπρεπισμό. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι απέρριπτε τον Χριστιανισμό και σίγουρα δεν σημαίνει ότι αρνήθηκε τα ισχυρά αρχέτυπα και σύμβολα του Χριστιανισμού. Τουναντίον, τα ανέδειξε και έχυσε πολύ μελάνι και ξὀδεψε πολύ χρόνο για να συμβάλλει προς αυτήν την κατεύθυνση. Αν αμφιβάλλει κανείς, ας ξεφυλλίσει τα βιβλία του και ας δει με τι σεβασμό και έμφαση αναφέρεται στην Αγία Γραφή, στους Πατέρες της Εκκλησίας ενώ σε ορισμένες σελίδες υπάρχουν ακόμα και φωτογραφίες από βυζαντινές εικόνες, βυζαντινούς λύχνους, πρωτοχριστιανικά, αλλά και μεταγενέστερα έργα χριστιανικής τέχνης.
Ο Φιλήμων, αναδυώμενος από τα καταβάθια του συλλογικού ασυνειδήτου, υλοποιούνταν και συνομιλούσε με τον Γιούνγκ ή έτσι τουλάχιστον εκείνος νόμιζε. Ο Γιουνγκ θεωρούσε την σχέση αυτή ως μια άμεση αναμέτρηση συνειδητού και ασυνειδήτου. Στην αρχή νόμιζε ότι το φαντάζεται, αλλά μετά σιγουρεύτηκε ότι πρόκειτε για κάποιο φαινόμενο πέρα από τα σύνορα της δικής του ύπαρξης. Ο Φιλήμων, σύμφωνα με τον Γιουνγκ, ήταν ένα υπαρκτό ον με δική του προσωπικότητα και βούληση. Ήταν ένα από τα πολλά περίεργα φαινόμενα που συνέβαιναν στο σπίτι του και που θύμιζαν παρουσία πνευμάτων και φαντασμάτων ή και δαιμόνων (π.χ. τα φώτα έσβυναν ξαφνικά και άναβαν ξανά μόνα τους, κάποιος χτύπαγε την πόρτα ή το κουδούνι, αλλά δεν ήταν κανείς, θόρυβος βημάτων ενώ δεν ήταν κανείς εκεί, σκιές, οπτασίες, κτλ.).
Ο Φιλήμων απετέλεσε τον οδηγό και μέντορα του Γιουνγκ. Όλα αυτά εμπεριέχοντο στο "Κόκκινο Βιβλίο" που ο Γιουνγκ έκρυβε ερμητικά στο συρτάρι του και που η οικογένεια του μετά τον θάνατο του, έκρυψε σε κάποια θυρίδα τραπέζης, φοβούμενη το σκάνδαλο και τον τεράστιο αντίκτυπο που θα είχε η δημοσίευση του... Μόλις το 2009 πρωτοδημοσιεύτηκε, και το μέγεθος της διανοίας και της καλλιτεχνικής ευρηματικότητας του Γιουνγκ προκάλεσε καταιγισμό ερωτημάτων τόσο στην επιστημονική κοινότητα όσο και στο μέσο αναγνωστικό κοινό. Ο Γιουνγκ είχε πραγματικά υπερβεί τον ευατό του, την επιστημοσύνη του, την καλλιτεχνική του φύση και είχε αφήσει την φαντασία του να οργιάσει σε τέτοιο βαθμό που θα μπορούσε να κριθεί και επικίνδυνη για τον άτριφτο και ανερμάτιστο νου και κυρίως για την απροετοίμαστη και ακαλλιέργητη ψυχή του όποιου ανυποψίαστου αναγνώστη. Το πιο παράξενο από όλα είναι ότι μερικά από αυτά τα φαινόμενα τα είχαν δει και μέλη της οικόγενειας του Γιουνγκ.
Παρόλα αυτά, ο εκδότης και σχολιαστής των έργων του Γιουνγκ Anthony Storr απεφάνθη ότι επρόκειτο για ένα ψυχωσικό επεισόδιο του Γιουνγκ που τον έκανε να χάσει την επαφή με την πραγματικότητα. Κάποιοι ιερείς και θεολόγοι μιλούν για αίρεση μέσα στον χριστιανισμό ενώ άλλοι συνάδελφοι τους κατηγορούν τον Γιουνγκ για νεοπαγανισμό και διακύρηξη της Νέας Εποχής του Αντίχριστου, και φτάνουν καμιά φορά να μιλήσουν ακόμα και για δαιμονισμό... Άλλοι πάλι μιλούν για φαντάσματα και άλλοι για επαφή με οντότητες από άλλους γαλαξίες ή κόσμους... Κάποιοι άλλοι για κεφάλαια της φυσικής και της ψυχολογίας που δεν μπορούμε ακόμα να κατανοήσουμε... Κανείς όμως δεν ερμήνευσε την στάση και τις εμπειρίες των μελών της οικογενείας του Γιουγκ και άλλων που έτυχε να είναι στο σπίτι του και να είναι αυτόπτες και αυτήκοοι μάρτυρες των φαινομένων αυτών. Ομαδική ψύχωση άραγε; Μάλλον απίθανο... Κανείς δεν ξέρει...
΄
Η δική μου προσωπική ερμηνεία είναι ότι ο Γιουνγκ έφτασε στο μεταίχμιο μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας, μεταξύ αυτοπραγμάτωσης (self-actualization) και τρέλλας, κάτι που συμβαίνει σε προσωπικότητες σπάνιας ευφυίας και υπέρμετρης πνευματικής παραγωγής και καταξίωσης. Εκεί, το καλό και το κακό, το θετικό και το αρνητικό, το λογικό και το παράλογο, το γνωστικό και το τρελλό, το φυσιολογικό και το παθολογικό χωρίζονται από μια μικρή, σχεδόν αόρατη κλωστή. Το όνειρο μπερδεύεται με την συνειδητότητα, ο ύπνος με τον ξύπνιο και το "είναι" με το "συνειδείναι"... Υποθετικά πάντα μιλώντας, πρόκειται μάλλον για έναν διάλογο με την συνείδηση του και με τον κόσμο του συλλογικού ασυνειδήτου, μια αναμέτρηση με τους φόβους του και με όσα νομίζει ότι πρόκειται να συμβούν. Ο Φιλήμων είναι το συνοθύλευμα του παρελθόντος με το παρόν και ο κώδωνας κινδύνου για το μέλλον, η υποσυνείδητη σύγκρουση των άκρων και των δογματικών εκφάνσεων του φυσιοκρατικού πολυθεϊσμοὐ και του μοραλιστικού μονοθεϊσμού, το Id και το superego του Φρόϋντ, είναι η φωνή της διαίσθησης που ξεπερνάει τον ευατό και πάει στο μεταπροσωπικό άγνωστο και το επέκεινα και που προειδοποιεί για τα μελλούμενα...προειδοποιεί για την Νέα Εποχή που έρχεται, προειδοποιεί για τις μελλοντικές συνέπειες της αποξένωσης του σύγχρονου ανθρώπου από τις ρίζες του, την αποξένωση του ανθρώπου από την ανθρωπιά του, την αποξένωση του από την φύση και τον κόσμο και την αποξένωση του από τον Θεό.
Στην πραγματικότητα, ο Γιουνγκ μας καλεί να αποστραφούμε τον υλισμό, τον καταναλωτισμό, την αθεΐα, την αυτοκαταστροφικότητα, τον θρησκευτικό φανατισμό και όποιον άλλο φανατισμό και την απολυταρχία και τον ολοκληρωτισμό που γεννούν φυλακές του νου και επίγεια κολαστήρια της ψυχής. Μας καλεί να πάψουμε να είμαστε δογματικοί. Είναι ένα μάθημα ισορροπίας μεταξύ παρελθόντος και παρόντος για ένα καλύτερο μέλλον. Είναι ένα μάθημα για εμάς τους Έλληνες Ορθόδοξους να μην είμαστε κομπλεξικοί με το παγανιστικό παρελθόν μας, αλλά να είμαστε περήφανοι που είμαστε Χριστιανοί Ορθόδοξοι και συνάμα παιδιά των αρχαίων Ελλήνων. Δεν χρειάζεται να καταστρέψουμε τα μνημεία του παρελθόντος επειδή ιδεολογικά και θρησκευτικά έρχονται σε ρήξη με την θρησκευτική ταυτότητα του παρόντος μας. Δεν χρειάζεται να κάνουμε ούτε το αντίθετο που δυστυχώς κάνει ο νεοπαγανισμός και η Νέα Εποχή για την οποία προειδοποίησε ο Γιουνγκ τόσο έντονα και με προσωπικό κόστος.
Δεν χρειάζεται να αποκόψουμε τις ρίζες μας με το Βυζάντιο και τον Χριστιανισμό, δηλαδή να απορρίψουμε τους πατεράδες μας γιατί έχουμε φημισμένους παππούδες. Όπως επίσης σε καμία περίπτωση δεν χρειάζεται να γίνουμε ένας αχταρμάς. Σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να οδηγηθούμε στον συγκρητισμό, διότι αυτό ακριβώς θέλει η Νέα Εποχή: την παγκοσμιοποίηση λαών, γλωσσών, εθίμων, πολιτισμών και θρησκειών. Οποιαδήποτε μορφή νεοπαγανισμού, θυμίζει την προσπάθεια του Φρανγκεστάϊν να επαναφέρει ένα νεκρό σώμα στη ζωή. Η αρχαία ελληνική θρησκεία μπορεί να είναι νεκρή, αλλά πολλά στοιχεία της είναι ζωντανά μέσα από την Ορθόδοξη μας παράδοση, μέσα από την ιστορική συνέχεια της φυλής μας. Όλα τα άλλα είναι μεταμοντέρνες (μετανεοτερικές) εκδοχές που είναι ξένες προς τον ελληνισμό και την ορθοδοξία. Όπως, επίσης, οι όποιες τάσεις "υπερχριστιανοποίησης" και ἁφελληνισμού της ταυτότητας μας θυμίζουν τις αιρέσεις του προτεσταντισμού (π.χ. του ανθελληνικού Λουθηρανισμού). Μια υγειής οικογένεια είναι αυτή η οποία αποδέχεται όλα της τα μέλη όσο διαφορετικά και να είναι, σεβόμενη την προσωπικότητα του καθενός. Το ίδιο και με κάθε έθνος ή φυλή. Το ίδιο πρέπει να κάνουμε και εμείς οι Έλληνες για να πάψουμε να είμαστε αυτοκαταστροφικοί και αν θελουμε να έχουμε μέλλον. Αυτό είναι το δίδαγμα που παίρνουμε εμείς οι Έλληνες Ορθόδοξοι του 21ου αιώνα από τα γραπτά του Καρόλου Γιουνγκ. Ας κοιτάξουμε τα μηνύματα που μας δίνει και ας τα αξιοποίησουμε και ας αφήσουμε τις συντεχνίες, τους δογματισμούς, τον φανατισμό και την σοβαροφάνεια κατά μέρος.
Ό,τι και να συνέβη, όποιος και να ήταν ο Κάρολος Γιουνγκ, ο ιδρυτής της σχολής της αναλυτικής ψυχολογίας, ήταν σίγουρα εκείνος που άνοιξε ένα απρόσιτο μέχρι τότε παράθυρο της συνείδησης και μας έδωσε ερμηνευτικά εργαλεία που έχουν αποδειχτεί βαθύτατα ευεργετικά τόσο στην ψυχοθεραπεία και την συμβουλευτική όσο και στον διάλογο θρησκείας και επιστήμης και δη των επιστημών της συμπεριφοράς και της ψυχικής υγείας με την θρησκεία και τις βαθύτερες ψυχοσωματικές δομές του ανθρώπου. Ο Γιουνγκ ήταν ο πρώτος ψυχολόγος που ανέδειξε την σημασία της ψυχολογικής μελέτης του πολιτισμού και των κοινών χαρακτηριστικών που όλοι οι πολιτισμοί έχουν μεταξύ τους.
Αντίθετα με τον Φρόϋντ, τον δάσκαλο του, που απέτυχε παταγωδώς στην ερμηνεία του μύθου και την ψυχολογική του διερεύνηση, ο Γιουνγκ κατόρθωσε όλα όσα δεν κατόρθωσε ο δάσκαλος του και τον ξεπέρασε κατά πολύ. Ο Φρόϋντ, κολλημένος στην πάλη με τα δικά του σεξουαλικά ορμέμφυτα και με την εξάρτηση του από την κοκαΐνη και άλλες ουσίες που έρχονταν σε σύγκρουση με τον ιουδαϊκό, καθολικό και προτεστάντικο συντηρητισμό και καθωσπρεπισμό της εποχής του, μιας εποχής που ακόμα χαρακτηριζόταν από τον απόηχο της Βικτωριανής εποχής, έκανε την επανάσταση του γενικεύοντας την δύναμη των σεξουαλικών ορμεμφύτων. Χρησιμοποίησε τα σεξουαλικά ένστικτα ως γνώμονα διάγνωσης και θεραπείας, όπως κάποιος πρωκτολόγος θα έκανε διάγνωση για κάθε όργανο του σώματος βάσει όσων γνωρίζει για τον πρωκτό.
Ο Φρόϋντ υποτίμησε πολύ τον ελληνικό πολιτισμό και τα υψηλά νοήματα της αρχαίας τραγωδίας, μόνο και μόνο για να στηρίξει τις θεωρίες του, αγνοώντας τις επιστήμες της φιλολογίας, της θεατρολογίας και της ιστορίας. Λειτούργησε ως ένα ημιμαθές γιατρουδάκι, αφού ο Σοφοκλής στην τραγωδία του "Οιδίπους Τύραννος", δεν μίλησε ποτέ για υποσυνείδητες τάσεις προς την αιμομιξία , αλλά για την ανυπέρβλητη δύναμη του πεπρωμένου, δηλαδή τα καμώματα που σκαρώνει η μοίρα, κάτι το οποίο εξηγείται καλύτερα με τις θεωρίες του Γιουνγκ περί των κοσμικών κανόνων που διέπουν το Σύμπαν και τον Άνθρωπο και ορίζονται από τον Πλάστη του. Τέτοιοι είναι οι κανόνες και τα φαινόμενα της Συγχρονικότητας (Synchronicity), του Παγκόσμιου/Συλλογικού/Μεταπροσωπικού Ασυνειδήτου (world/collective/transpersonal unconscious), της Υπερβατικής Λειτουργίας (transcendental function) και του Θείου (numinous).
Δυστυχώς, παρατηρείται συχνά, άτομα από τον χώρο της ιατρικής (π.χ. Φρόϋντ) και άλλων θετικών επιστημών να ασχολούνται με τον πολιτισμό και τις θεωρητικές επιστήμες χωρίς να έχουν σχετική εκπαίδευση και εμπειρία με αποτέλεσμα πολλές φορές η ενασχόληση τους να είναι αρνητική για τον κλάδο των θεωρητικών επιστημών και του πολιτισμού, αλλά και για την ιατρική και δη την ψυχιατρική. Αυτό δεν συνέβη με τον Γιουνγκ, διότι δεν ήταν απλώς ένας ψυχίατρος, ήταν κάτι πολύ παραπάνω. Γνώριζε άριστα τα αρχαία ελληνικά και τα λατινικά, καθώς και άλλες φιλολογικές επιστήμες (φιλοσοφία, ιστορία, θεολογία, θρησκειολογία, ιστορία της τέχνης, εθνολογία, ανθρωπολογία, αρχαιολογία, κτλ.) και είχε ταξιδέψει πολύ σε πολλές χώρες όπου μελέτησε από κοντά πολλούς και διαφορετικούς πολιτισμούς και λαούς μέσα από το πρίσμα της ψυχολογίας και της ψυχιατρικής..
Αλέξανδρος Γ. Κολόμβος, MA, MPS
